قلعه ها و دژهای کهن، آثار بجا مانده از فرهنگ و تمدن تاریخی خراسان شمالی - وبلاگ واحدی

قلعه یا دژ شامل مجموعه ای از بناها با برج ها و باروهای مستحکمی است که در گذشته، در دورترین و مرتفع ترین نقطه در اطراف شهر ساخته می شد تا به هنگام جنگ و هجوم دشمن، مردم شهر بتوانند تا سرانجام جنگ درون قلعه بمانند. معمولاً یکی از مهم ترین دلایلی که قلعه ها را در مرتفع ترین نقاط می ساختند این بود که علاوه بر تسلط کامل مدافعان بر مهاجمان، شیب های تند تپه ها یا کوه ها، امکان دسترسی دشمن به قلعه را سخت می کرد.

به گزارش خبرنگاران، معماران قلعه توجه داشتند که انبارهایی برای نگهداری آذوقه و دام در نظر بگیرند تا در مواقع ضروری و طولانی شدن مدت محاصره، مردم و ارتش بتوانند آذوقه کافی برای ادامه مقاومت و تأمین امور معیشتی داشته باشند.

در ادامه این گزارش با تعدادی از قلعه های تاریخی واقع در خراسان شمالی آشنا می شویم.

قلعه جلال الدین گرمه

قلعه جلال الدین یکی از بناهای تاریخی خراسان شمالی است که در فاصله 130 کیلومتری جنوب غربی بجنورد و بین راه گرمه و جاجرم بر روی تپه ای مرتفع واقع شده است، که اطراف آن را دشت های وسیع احاطه نموده است و از فاصله های دور حالت مخروطی بودن این کوه و موقعیت قلعه روی آن نظر هر بیننده ای را به خود جلب می نماید.

در گذشته بنا به عنوان دژ مستحکم دفاعی کاربرد داشته و از خصوصیات شاخص آن مستحکم بودن دفاعی و شاخص های معماری آن است که در آن با ظرافت خاصی بکار رفته است، همچنین برخورداری از منبع حیات(آب) است که با توجه به موقعیت قرار گیری می توان از آن نیز یادکرد.

این بنا در زمستان سال 1356 با شماره 1577 و با قدمت سلجوقی در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسید.

قلعه کسرق

قلعه کِسرَق در 100 متری شمال روستای کسرق در غرب شهرستان اسفراین، دهستان روئین، بخش مرکزی و در حدود 15 کیلومتری غرب و شمال غرب شهر اسفراین قرار گرفته است. محوطه در پایکوهی ارتفاعات سالوک، در دشت شهرستان اسفراین به ارتفاع حدود 1126 متر بالاتر از سطح دریا قرار گرفته است.

از مهم ترین ویژگی این محوطه وجود آثار معماری چینه ای و خشتی و همچنین دارا بودن سفالینه های مربوط به قرون میانه اسلامی است.

این اثر در تاریخ 30 بهمن 1386 با شمارهٔ ثبت 21226 با قدمت مربوط به دوران تاریخی پس از اسلام به عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.

قلعه گورکنن

اثر باستانی قلعه گورکنن در 2 کیلومتری جنوب روستای بام از توابع بخش بام وصفی آباد شهرستان اسفراین قرار گرفته است. محوطه در پایکوهی ارتفاعات شاه دنیا در حاشیه زمین های رسوبی حاصل از فرسایش دامنه های منتهی الیه جنوب شرقی رشته کوه شاه دنیا قرار گرفته است.

محوطه باستانی قلعه گورکنن در توالی فرهنگ های دشت اسفراین دست کم دربردارنده یک دوره اسلامی مربوط به قرن 8-2 ه.ق است.

درباره وجه تسمیه این محل در منابع مکتوب تاریخی هیچ اشاره خاصی نشده است ولی به گفته مردم این تپه به خاطر در دید بودن روستا به قلعه گورکنن مشهور است.

از مهم ترین ویژگی محوطه باستانی قلعه گورکنن وسعت زیاد آن و قرار دریافت در کنار رودخانه کال ولایت است. این اثر در تاریخ 18 شهریور 1387 با شمارهٔ ثبت 23286 با قدمت مربوط به دوران تاریخی پس از اسلام به عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.

قلعه کهنه گورن تیغه

قلعه کهنه گورن تیغه در2 کیلومتری جنوب روستای کوشکندر از توابع بخش بام و صفی آباد شهرستان اسفراین قرار گرفته است این محوطه در پای کوه های ارتفاعات شاه دنیا، درروی یک تپه ماهور شنی در منتهی الیه جنوب شرقی رشته کوه شاه دنیا قرار گرفته است.

قلعه کهنه گورن تیغه در توالی فرهنگ های دشت اسفراین دست کم دربردارنده یک دوره اسلامی مربوط به قرون 5- 7 ه ق است. درباره وجه تسمیه این محل در منابع مکتوب تاریخی هیچ اشاره خاصی نشده است ولی به گفته مردم در گذشته قلعه کهنه بوده و به علت قرار دریافت این محوطه در بالای گورستان به گورن تیغه معروف است، گورن تیغه یک واژه ترکی به معنای بالای گورستان است.

فقت دژ

در شمال شرقی اسفراین، قریه نوشیروان زادگاه سلطان انوشیروان واقع شده است. در قسمت شرقی آن حصاری محکم که به نام فقت دژ معروف شده است وجود دارد بنای این محل را به قباد فیروز نسبت می دهند.

آثار خرابه های آن در حال حاضر، بر روی تپه ای که بین قریه نوشیروان و دنج قرار گرفته است به چشم می خورد و بین اهالی آن منطقه به نام علی قلیچ نوشیروان معروف است.

آثار مکشوفه ناشی از حفاری های صورت گرفته در این ناحیه به دوران قرون اولیه اسلامی و مغول تعلق دارند. از آن جمله می توان به مجسمه بودا که جنس آن از مفرغ است و همچنین به کاسه و عود سوزی که با اشکال هندسی و خط کوفی تزئین شده اشاره نمود.

دژ نظامی تازه قلعه

این اثر در میان مردم منطقه به قلعه موسوم است اما با توجه به کوچکی ابعاد و نداشتن استحکامات یک قلعه از این اثر به عنوان دژ نظامی یاد می گردد، با توجه به به دست نیامدن و شناسایی نشدن مدارک کافی باستان شناسی برای گاه نگاری این اثر صحبت از تاریخ ساخت و استفاده این دژ کمی مشکل است مهم ترین مواد تاریخ گذاری یک محوطه باستانی قطعه سفال های آن است که در این اثر تنها دو قطعه شناسایی شد که برای تاریخ گذاری کافی نبود اما با توجه به کثرت و تعدد استقرار گاه های دوران اوایل تا متأخر اسلامی (قرون 6 تا 10 هجری قمری) در منطقه به نظر می رسد این دژ یک بنای نظامی با کارکرد دیده بانی و دفاعی از قرون اواسط اسلامی باشد.

قلعه خوشاب

این بنا در فاصله حدود20 کیلومتری جنوب شهر جاجرم در بخش مرکزی، دهستان میاندشت و در 20 کیلومتری شمال ایستگاه راه آهن امیرآباد جاجرم قرار گرفته است. همچنین این بنا در فاصله 5 کیلومتری غرب جاده جاجرم به ایستگاه راه آهن امیرآباد قرار گرفته است.

به نظر می رسد این بنا در سال های هجوم پی درپی ترکمنان به این منطقه ساخته شده که در زمان اوایل حکومت قاجاریه صورت می گرفته است و یکی از قلاعی است که مردم ساکن در این ناحیه برای مقابله با آن ها ساخته اند.

به دلیل قرارگیری این بنا در روستایی به همین نام، به نام قلعه خوشاب معروف است.

این اثر در تاریخ 28 اسفند 1385 با شمارهٔ ثبت 18745 با قدمت مربوط به دوره قاجار به عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.

قلعه دوبرجه

این بنا در فاصله حدود40 کیلومتری جنوب شهر جاجرم در بخش مرکزی، دهستان میاندشت و در 4 کیلومتری غرب ایستگاه راه آهن امیرآباد جاجرم و در فاصله 1 کیلومتری شمال ریل های راه آهن قرار گرفته است.

در این بنا از نقشه ای استفاده شده است که شباهت بسیار زیادی به نقشه کاروانسراهای شاه عباسی دارد. همچنین در ساخت آن از خشت خام و کاه گل استفاده شده است. البته به دلیل نبود منبع محکمی که تاریخ دقیق ساخت بنا را معین کند نمی توان اظهارنظر محکمی در خصوص تاریخ دقیق نمود ولی با توجه به تکنولوژی ساخت بنا و مصالح مورداستفاده در آن و نقشه آن، بنا نمی تواند از صفویه قدیمی تر باشد و به دلیل قرارگیری آن در روستایی به همین نام، به نام قلعه دوبرجه معروف است اما این قلعه درواقع یک کاروانسرا است.

با توجه به اینکه در بالای برج و باروهای این قلعه سوراخی جهت دیدبانی تعبیه نشده است، این قلعه را نمی توان به یک قلعه نظامی نسبت داد. سقف تمامی اتاق ها در این قلعه به صورت ضربی با خشت و گنبدی ساخته شده اند. اندود تمام دیوارها از کاه گل است و تزئینات خاصی ندارد. اما کل بنا ازنظر ظاهری به دلیل دقت در نقشه و حفظ تقارن در آن بسیار زیبا و چشمگیر به نظر می رسد.

این اثر در تاریخ 28 اسفند 1385 با شمارهٔ ثبت 18744با قدمت مربوط به دوره صفویه به عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.

قلعه سنگی طبر

قلعه سنگی طبر در حاشیه شمال شرقی روستای طبر از توابع بخش جلگه شوقان شهرستان جاجرم واقع شده است. این قلعه بر بلندای صخره ای بلند از ارتفاعات سالوک به ارتفاع 1601 متر بالاتر از سطح دریا قرار گرفته است.

با توجه به موقعیت قرارگیری قلعه موردنظر بر بلندای صخره و ساخت آن با مصالح بوم آورد سنگ در بین مردم به قلعه سنگی مشهور شده است.

در سطح محوطه قلعه تعداد زیادی قطعه سفال های ساده و لعاب دار دوره اسلامی پراکنده است. قطعات مربوط به خمره¬های ذخیره سازی که گاه نقوش نیشگونی بر لبه آن ها دیده می¬گردد تا سفال های لعاب دار فیروزه¬ای ساده و با نقاشی زیر لعاب و سفال های قلم مشکی که به دوره ایلخانی تعلق دارند.

همچنین یک قطعه پیه سوز شکسته و چند قطعه ظرف شکسته شیشه¬ای به دست آمد. با توجه به وجود چند قطعه سفال آبی و سفید در محوطه به احتمال فراوان استقرار در آن از دوره ایلخانی تا ادوار تیموری و صفوی نیز ادامه داشته است.

این اثر در تاریخ 7 اسفند 1386 با شمارهٔ ثبت 21296 با قدمت مربوط به دوره ایلخانی به عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.

قلعه صعلوک

بنای تاریخی قلعه صعلوک در بخش شمال غربی دشت اسفراین، در یکی از دره های باریک جبهه جنوبی کوه سالوک به نام دره زاری قرار گرفته است. قلعه بر روی یک برونزد صخره ای بسیار مرتفع و غیرقابل نفوذ در 4 کیلومتری شمال روستای زاری از توابع دهستان دامن کوه شهرستان اسفراین واقع شده است.

دره تُوی با طول حدود 15 کیلومتر دارای 15 چشمه دائمی است که آب آن ها در کف دره جاری می گردد و رودخانه زاری را تشکیل می دهد. منابع تاریخی نشان می دهد در گذشته نیز این منطقه ازنظر حیات وحش و به ویژه پوشش گیاهی بسیار غنی بوده است.

قلعه صعلوک که به آن سالوک هم می گویند یکی از استحکامات دفاعی قرون 6-8 هجری در منطقه کوهستانی غرب اسفراین است که بر فراز یک برونز صخره ای به شکل ذوزنقه قائم الزاویه به ارتفاع حدود 60 متر بنا شده است. این بنا که دیواره ه ای صخره ای آن به جز در قسمت شمالی، کاملاً عمودی و غیرقابل دسترسی است در منتهی الیه شمالی دره زاری بر روی یک پشته مرتفع قرار گرفته است که درمجموع ارتفاع قله آن را به حدود 150 متر از کف دره می رساند.

برونزد صخره ای موردبحث از سه طرف دیواره پرتگاهی و غیرقابل نفوذ دارد و فقط از شمال قابل دسترسی بوده که با برج و بارو و استحکامات نفوذناپذیر شده است. بی تردید دروازه ورودی نیز در همین بخش بوده که امروزه به دلیل قرار داشتن این استحکامات و دروازه بر روی شیب تند بیشتر آن ها فروریخته و فقط در بعضی نقاط داغ آن ها بر صخره باقی مانده است و یا فقط مقدار کمی از دیوار بارو یا برج ها قابل تشخیص است.