آشنایی با سیستم کار قنات یا کاریزپیشینه تاریخی قناتروش کار قناتساعت آبی قنات - وبلاگ واحدی

در اوایل هزاره اول قبل از میلاد، فناوری ساخت کاریزها در نواحی خشک کوهستانی ایران گسترش یافت، کشاورزان با حفر قنات این امکان را داشتند که در دوره های طولانی خشکسالی و عدم دسترسی به آب سطحی به کشاورزی بپردازند. طولانی ترین کاریز دنیا در کشور ایران قرار گرفته است. کشاورزان با حفر قنات می توانستند حجم قابل توجهی از آب ها را از زیرزمین به سطح برسانند، آب جاری از کاریز ها مانند چشمه های طبیعی در سرتاسر سال بدون هیچ ابزار کمکی به سطح زمین جاری بود. به کسی که کاریزها را حفر می نماید، مقنن می گویند. با حفر قنات، ساعت آبی و آسیاب آبی نیز ابداع شد.

واژه فارسی کاریز در اصل از کلمه کهریز ریشه گرفته است، واژه معرب قنات خود از کلمه فارسی کنات گرفته شده است. قونات، کنا، کانات، کنات، خاد، کنیات، خریگا، فکارا و فلج یا افلج و… از اسامی دیگر مورد استفاده برای قنات هستند. در سال 2016، قنات ایرانی به عنوان میراث فرهنگی دنیای در سازمان آموزشی، علمی و فرهنگی ملل متحد، یونسکو ثبت گشت. نام 11 قنات در شهرهای خراسان، یزد، کرمان، اصفهان و استان مرکزی در فهرست آثار دنیای یونسکو به چشم می خورد، عمر این کاریزها از 200 تا 2500 سال است. عمیق ترین قنات ایران در گناباد واقع شده است، عمق چاه قنات گناباد به 350 متر می رسد. قنات بلده به عنوان مهندسی سازترین قنات در لیست یونسکو ثبت شده است. قنات باغ زارچ در شهر یزد با طول چند ده کیلومتر و صدها حلقه چاه، یکی دیگر از شگفت انگیزترین قنات های ثبت شده است.

به وسیله متون تاریخی و نمونه برداری از سفال ها، قدیمی ترین قنات به حدود 2265 سال پیش (با اختلا 250 سال) و آخرین آن ها به 788 سال پیش (با اختلاف 45 سال) برمی گردد. آنالیز هایی که بر روی قنات گناباد اجرا شده است نشان می دهد که تنها منبع تأمین آب مورد احتیاج زیست گاه های باستانی واقع در دشت شمالی گناباد استفاده از این قنات بوده است. با استفاده از این یافته ها، باستان شناسان قدمت این قنات را حداقل 2500 سال تخمین می زنند، بنابراین قنات گناباد را می توان کهن ترین تمدن کاریزی در سطح دنیا معرفی کرد.

برای مشاهده و رزرو آنلاین ارزان ترین تور یزد می توانید روی کلمه تور یزد کلیک نمایید.

یکی از ویژگی های منحصربه فرد کاریزها، روش کار آن ها است که بدون استفاده از هیچ ابزاری تنها با استفاده از نیروی ثقل یا گرانش، آب را از زیرزمین به سطح آن می رساند. قنات ها در طول سال پر از آب هستند و به طور دائم در حال پر شدن می باشند. بخش عمده آب­راه قنات در زیرزمین واقع شده و همین عامل باعث می گردد تبخیر و نفوذ آب در خاک کاهش یابد. محل خروج کاریز به سطح زمین را دهانه یا هرنج قنات می گویند که از یک آب­راه زیرزمینی با شیب طولی تشکیل شده است، دهانه قنات چندین چاه عمودی زیرزمینی را به هم و به سطح زمین مرتبط می نماید. این دهانه و چاه های زیرزمینی علاوه­بر اینکه آب های زیرزمینی را به روی زمین منتقل می نمایند، باعث تهویه کانال های زیرزمینی می شوند و برای لای روبی، تعمیر و بازدید از داخل کاریز نیز به کار می فرایند.

به محل خروج آب قنات، پایاب کاریز نام دارد. حفر قنات با کندن چاه مادر یا چاهی که آب غنی دارد، آغاز می شد. برای انتقال و جابه جایی منابع آبی چاه مادر به سطح زمین باید آب­راه هایی حفر می کردند. برای اینکه مقنن بتواند در زیرزمین کانال ها را حفر کند و دچار خفگی نگردد، کانال و چاه ها را به صورت عمودی جهت تهویه هوا حفر می کردند. چاه های حفر شده نباید دارای پیچ و خم باشند، برای قرارگیری چاه های قنات در یک راستا از روش راستی استفاده می کردند. در این عمل دو تکه سنگ شاقول را به دو طناب به اندازه ارتفاع چاه بسته و به عمق چاه می فرستادند، در ابتدا کارگر پشته سمت چپ شاقول را نگه می داشت و یک چراغ کاربیت یا مندو نیز در انتهای پشته قرار می داد. کارگر یکی از چشمان خود را می بست و با چشم دیگر دقت می کرد که آیا شاقول با نور چراغ در یک راستا قرار گرفته است یا نه.

در دوران باستان از چراغ مندو یا کاربیت برای کار در عمق قنات استفاده می شد، البته بعد ها از چراغ پیه­سوز نیز استفاده شد اما این چراغ در عمق زیاد خاموش می شد. کلنگ یک سر یکی از اصلی ترین وسیله های حفر کاریز به شمار می رود و انواع مختلفی از آن وجود دارد. برای محل هایی که سنگ وجود داشت یا خاک بسیار سفت بود از کلنگ یک سر کٌت (کند) و برای خاک های شل و نرم یا گلی از کلنگ یک سر تیز استفاده می شد. طول یک رشته کاریز در میزان آبدهی قنات مؤثر است و نسبت به شرایط طبیعی مانند شیب زمین و عمق چاه مادر، طول آن متفاوت است. سطح آب های زیرزمینی هرچه پایین تر باشد، عمق چاه مادر نیز عمیق تر خواهد بود. می توان مهم ترین عامل تعیین نماینده طول کاریز را شیب زمین دانست، هرچه شیب زمین کمتر باشد طول قنات بیشتر و هرچه شیب بیشتر باشد طول قنات کمتر خواهد بود.

پس از احداث قنات ها برای حفظ عدالت بین کشاورزان و روستایان منطقه، فردی را انتخاب کردند تا وظیفه تقسیم سهمیه آب را بین سهامداران آب برعهده گیرد. به این فرد میرآب گفته می شد، میرآب با استفاده از ساعت آبی مقدار سهمیه متقاضیان آب را تعیین می کرد. ساعت آبی متشکل از یک کاسه کوچک بود که وسط کاسه یک سوراخ قرار داشت، در یک سمت از دیوار داخلی کاسه چندین علامت جهت درجه بندی و اندازه گیری حک شده بود. کاسه اندازه گیری در یک دیگ عظیم پر از آب قرار می گیرد.

طریقه جیره بندی آب توسط میرآب انجام می شد که احتیاجمند سال ها تجربه بود، او به شکل مرتب به کاسه نگاه می نماید و به تعداد دفعاتی که کاسه پر شده، به داخل آب فرو رفته و کاسه به کف برخورد کند یک فنجان یا هفت دنگ و نیم (7 دقیقه و نیم امروزی) حساب نموده و یک خرده سنگ را به تعداد دفعاتی که کاسه در آب فرو می رود در یک ظرف سفالی می گذاشت. هر تکه سنگی که در ظرف باشد نشان دهنده این است که هر سهامدار چقدر آب از قنات برداشت نموده است، به طور مثال اگر 10 عدد سنگ در ظرف باشد یعنی 10 کاسه یا معادل امروزی 75 دقیقه آب قنات را مصرف نموده است. هر تعداد دفعاتی که فرد از قنات سهم آب طلب داشته باشد می تواند به میرآب گفته و سهم آب خود را به تعداد سنگ ها، در زمین خود جاری کند. میرآب و سهامداران طبق قرارداد نشانه ای مثل صدای شیپور یا جار زدن را تعیین می نمایند تا هربار که سهمیه آب ها در زمین کسی جاری شد با شنیدن صدای جار یا شپو،ر نفر بعدی آب را به زمین خود منتقل کند.

ایرانایرانگردیگردشگری: صنعت گردشگری