برگزاری مدرسۀ تابستانیِ کانت، علم و عقلانیت در آموزشگاه کانت - وبلاگ واحدی

آموزشگاه کانت (Академия Кантиана / Academia Kantiana) و کالینینگراد (کونیگسبرگ سابق) یکی از واحدهای پژوهشیِ دانشگاهِ بالتیک فدرال ایمانوئل کانت (IKBFU) در حوزۀ مطالعاتِ علومِ انسانی است که هدف اصلی اش پژوهش در روابط و مناسباتِ متقابلِ بین سنّت های فلسفیِ روسی و غربی است. ایده های فلسفیِ کانت و پذیرش شان در روسیه و تاریخِ نوکانت گراییِ روسی و تأثیراتش بر تفکّر اروپایی، از مضامینِ اصلی ای هستند که به صورتِ برنامۀ پژوهشی در این آموزشگاه دنبال می شوند. ژورنالِ فلسفیِ رسمیِ آموزشگاه با عنوانِ Kantovsky Sbornik با تاریخی چهل ساله، به فلسفۀ کانت اختصاص دارد. یکی از برنامه های آیندهِ این آموزشگاه نیز برگزاریِ یک رویدادِ علمی-فرهنگیِ ویژه برای بزرگداشتِ 300امین سالروزِ ایمانوئل کانت در سالِ 2024 می باشد.

دانشگاهِ مربوط می کوشد سنّت های پژوهشی آموزشگاهکِ دانشگاهِ پیشگام اش- دانشگاهِ آلبِرتینای کُنیگزبرگ (the Albertina University of Königsberg)- را حفظ و تداوم بخشد. دانشگاهِ آلبرتینا، یکی از قدیمی ترین دانشگاه های اروپا، و تنها دانشگاهِ پروس شرقی، با پیشینه ای حدوداً 450 ساله، مکانی بوده است که به جز ایمانوئل کانت (Immanuel Kant)، فیلسوفِ آلمانیِ سدۀ هجدهم، چهره های علمی- فلسفیِ شاخصی همچون هامان (J. Hamann)، هِردِر (J. Herder)، بِسِل (F.W. Bessel)، یاکوبی (K. Jacobi)، و هیلبرت (D. Hilbert) نیز در آن تدریس نموده اند. از این میان، امّا، شاخص ترین استاد در تاریخِ این دانشگاه را همچنان کانت می دانند، فیلسوفِ شهیری که به مدّتِ چهار دَهه در آنجا فلسفه تدریس کرد، و نامش برای همواره با شهرِ کُنیگزبرگ و دانشگاهِ آلبرتینا، که هم اکنون عنوان اش نیز به نام و یادِ او تغییر یافته، گره خورده است.

منطقۀ کالینینگرادِ کنونی که از لحاظِ جغرافیایی بین لهستان و لیتوانی، و در کنارِ دریای بالتیک، قرار گرفته است، و در سده های پیشین به دولتِ پروس تعلّق داشته، پس از ویرانیِ سنگین در جنگِ دنیایِ دوّم و تخلیۀ منطقه از ساکنینِ اصلی اش، در سالهای پَساجنگ نام و هویتِ کاملاً جدیدی پیدا کرد: به طور رسمی مبدّل به یک شهر روسی، و جزئی از خاکِ اتّحادِ جماهیرِ شورویِ سابق، شد، عنوانِ کالینینگرادِ کنونی را به خود گرفت، و زبانِ رسمی اش از آلمانی به روسی تغییر یافت. امّا پس از فروپاشیِ اتّحادِ جماهیرِ شوروی (1991) تغییرِ مهمِّ دیگری در موقعیتِ این منطقه ایجاد شد: این ناحیه از لحاظِ جغرافیایی از مابقیِ خاکِ روسیه جدا افتاد، و این امر بویژه زمانی از حیثِ سیاسی حسّاس تر شد که لهستان و لیتوانی، دو کشورِ احاطه کنندۀ این منطقه، به ناتو و اتّحادیۀ اروپا پیوستند.

امّا بی تردید جذّاب ترین مکانِ شهرِ کالینینگراد برای علاقه مندانِ فلسفه موزۀ کانت است که در سه طبقۀ فوقانیِ کلیسای جامع کالینینگراد (Kaliningrad Cathedral) - یکی از مراکزِ فرهنگی دینیِ کانونیِ پروسِ شرقی- قرار داد، و به طور کامل به زندگی، فعّالیت های فکری و زمانۀ این فیلسوفِ آلمانی اختصاص یافته است . اوّلین طبقه، تاریخچۀ این بخش از شهر، معروف به جزیرۀ کانت (Kant Island (or Kneiphof))، را پوشش می دهد؛ در طبقۀ دوّم کتابخانۀ معروفِ والنرود (Wallenrodt Library) قرار گرفته است، با مجموعه ای منحصربفرد از کتاب های نایاب؛ و طبقۀ آخر نیز زندگی و فعّالیت های خودِ این فیلسوف را به تصویر می کِشد، همراه با نقّاشی ها و مجسّمه های گوناگون و البته ماسک مرگِ اندیشناکِ او:

نکتۀ چشم نوازِ این عمارت در نظرِ اهلِ فلسفه شاید این باشد که در آن شاهدِ همنشینیِ نمادها و نماینده های شاخصِ ایمان و عقل هستیم، مقولاتی که کانت کوشید حدود و مرزهای قلمروشان را مشخّص سازد: از یک سو، معماریِ کلّیِ ظاهری و طبقۀ همکفِ آن، که همچنان نمادهای آیینیِ مسیحیت در آن نمایان است، و، از سوی دیگر، اندرونۀ طبقاتِ فوقانی، که وقفِ فیلسوفی شده که زمانی خطوطِ کلّیِ عقل مدرن را اندیشیده و نگاشته است. آرامگاهِ کوچکِ این فیلسوفِ بزرگ نیز در ضلعِ شمالیِ این کلیسا قرار گرفته است.

آموزشگاه کانت مدرسۀ تابستانیِ کانت، علم و عقلانیت را با حضورِ 21 شرکت کننده از دانشگاههای 11 کشور - روسیه، امریکا، کانادا، لوکزامبورگ، ترکیه، آلمان، بلاروس، لهستان، اسپانیا، آرژانتین، و ایران - به مدّتِ هفت روز (22 تا 28 جولای 2019) در کالینینگرادِ روسیه برگزار کرد.

دو هدفِ ضمنیِ برگزاریِ این رویداد به دو ایدۀ دبیرانِ علمی-اجراییِ این همایش بر می گردد : کانت جزءِ اوّلین متفکّرانِ عصرِ جدید بود که نه فقط انقلابِ چشمگیری را که در علم رخ داد از حیثِ فلسفی درک و هضم کرد، بلکه اهمیتِ انقلابیِ علم برای توسعه و پیشرفتِ جامعه به صورتِ یک کُل را درک نمود. از اینرو هدفِ اصلی این است که دانشجویان و پژوهشگران دریابند که چگونه فلسفۀ کانت هم بر علومِ زمانه اش تأثیر گذاشت وهم از دستاوردهای علومِ مدرن بهره و الهام گرفت و همسو با آنها طرح شد و بسط یافت. علاوه بر این، ما علم را نه فقط به صورتِ فرایندی برای مطالعۀ طبیعت، بلکه به عنوان شکلی از خودروشنگریِ انسان نیز می فهمیم. بنابر تلقی ویژة کانت از ذهن خودِ علوم نوعِ خاصّی از فعّالیتِ ذهن انسانی هستند. شناختِ اهمیت و عمقِ این بصیرتِ کانت - که می توان در پرتوِ شناختِ علمی-فلسفیِ جدید نسبت به چیستیِ ذهن، چیستیِ عقلانیت، تفکّرِ عقلانی و ماهیتِ تصمیم گیری، آنرا باروَرتر و غنی تر ساخت - دوّمین هدفِ این دوره است.

با این هدف، محورِ اصلیِ مباحث این دوره فلسفۀ علمِ کانت و دیدگاه های او دربابِ دنیاشناسی، فرضیه های علمی، پیشفرض های پیشینیِ علم، نقش ایده های عقل در علم، و غیره بود و در آن بیش-ازهمه به سه جنبه از فلسفۀ استعلاییِ کانت پرداخته شد: (1) نقشِ معرفتِ پیشینیِ قوام بخش یا تقویمی (constitutive a priori knowledge) برای علوم؛ (2) نقشِ ایده های انتظام بخش یا تنظیمیِ (regulative ideas) عقلِ محض برای علوم؛ و (3) تعریفِ علومِ متفاوت، و طبقه بندیِ آنها بنا بر معماری نظام مندِ عقل (architectonics of reason).

مدرسّ اصلیِ جلسات (ناظر علمی) پروفسور توماس اشتورم (Thomas Sturm) از دانشگاه بارسلونای اسپانیا (UAB)، و دستیاران علمی، دکتر وادیم چالی (Vadim Chaly) و دکتر رودولف میئِر (Rudolf Meer)، هر دو از دانشگاهِ IKBFU، بودند. اشتورم، دانش آموختۀ دانشگاهِ ماربورگ، در مراکزی از جمله موسسۀ ماکس پلانک در زمینۀ تاریخ علم همکاری داشته و هم اکنون نیز عضوِ آموزشگاه اروپا، مرکزِ تاریخ علم (CEHIC) است. زمینه های پژوهشیِ او نیز فلسفۀ کانت، فلسفۀ ذهن و روانشناسی، فلسفه و تاریخِ علم، و مقولاتی از قبیلِ عقلانیت است.

برنامۀ روزانۀ مدرسه نیز متشکّل از چهار جلسه بود: یک درسگفتار اصلی (دربارۀ یکی از موضوعاتِ منتخب دربارۀ فلسفۀ کانت)؛ یک سمینار (بحث و گفتگوی جمعی پیرامونِ یک یا دو مسئلۀ اصلیِ مرتبط با محتوای درسگفتار)؛ یک جلسۀ تعلیمی-آموزشی (تحلیل و آنالیزِ یک یا دو قطعۀ منتخب، و مرتبط با بحثِ روز، از آثارِ کانت)؛ و یک جلسۀ ارائه یا سخنرانی (ارائۀ هر یک از دانشجویان و پژوهشگرانِ شرکت کننده دربارۀ موضوعِ تحقیقیِ منتخب شان در ارتباط با فلسفۀ کانت). موضوعِ درسگفتارها و سمینارهای اصلی نیز بدین توضیح بودند:

Lecture 1: Beginnings in cosmology: The General Natural History and Theory of the Heavens (1755)

Seminar 1: Cosmology and scientific hypotheses

Lecture 2: Philosophys lessons from science: Reason in logic, mathematics, and natural science

Seminar 2: Apriori presuppositions of science

Lecture 3: Philosophys framing of science: A priori knowledge, metaphysics and natural science

Seminar 3: Ideas of reason in the sciences

Lecture 4: Reason in history and anthropology

Seminar 4: Architectonics, or the art of systems of the sciences

یکی از نکاتِ آموزنده در این دوره برای دانشجویانی که با آثارِ کانت در فضای آموزشگاهکِ ایران آشنا می شوند، تاکیدی بود که بر اتّخاذِ یک نگرشِ یکپارچه و جامع نسبت به آثارِ کانت، برای فهمِ دقیق ترِ مواضعِ وی، صورت می گرفت. دو نمونۀ برجسته، که موردِ بحث قرار گرفتند، از این قرارند: (1) اهمیتِ آراءِ دورۀ پیشانقدیِ کانت، بویژه ایده های مرتبط با دنیا شناسیِ (cosmology) اوّلیۀ او که عمدتاً در تاریخِ طبیعیِ دنیای و نظریۀ آسمان ها (Universal Natural History and Theory of the Heavens (1755)) صورتبندی شده اند، کتابی که در آن ایدۀ معروف به فرضیۀ سَحابی (nebular hypothesis) دربارۀ نحوۀ شکل گیری ِمنظومۀ شمسی (the Solar System) طرح و بسط یافت. (2) اهمیتِ کتابِ مبادیِ متافیزیکیِ علومِ طبیعی (Metaphysical Foundations of Natural Science (1786))، که در اوجِ دورانِ نقّادی (بین سالهای 1781-1790)، و بین دو ویرایشِ اوّل و دوّمِ نقدِ عقلِ محض، منتشر شد: رساله ای دربابِ علومِ طبیعی که هم نشانگرِ تطابقی نظام مند با ساختار و محتوای نقدِ اوّل ست (برای نمونه، سه قانون مکانیکِ استخراج شده در آن متناظرست با سه تمثیل تجربۀ مطرح شده در نقدِ اوّل)، و هم نشان دهندۀ یک تطابقِ نظام مند با بعضی از عناصرِ اصلیِ فیزیکِ ریاضیاتیِ نیوتن و کتابِ اصولِ او است (برای مثال، تناظرِ سه قانونِ مکانیکِ پیش گفته با قوانین حرکتای که نیوتن به عنوان مبنای نظامِ ریاضیاتی اش اختیار کرد).

عناوینِ سخنرانی های ارائه شده توسطِ دانش پژوهانِ شرکت کننده در این همایش به توضیح زیرند:

Kants Cosmology and the Regulative Use of the Cosmological Principle (Fabian Burt, Goethe-University Frankfurt)

Science, Metaphysics, and Methodology in Kants Prize Essay (Aaron Higgins-Brake, Duquesne University)

Methodological Principles of Sciences in Kant (Michael Lewin, University of Wuppertal)

The Apriori Presuppositions of Science: from the Critique of Pure Reason to the Opus Postumum (Lara Scaglia, Autonomous University of Barcelona)

The Role of Unconscious Representations for the Development of Sciences During the Silent Decade (Luciana Martinez, The University of Buenos Aires)

Kants on Linneauss Hope: A New Look at the Transcendental Deduction in the introduction to the Critique of judgment) Khafiz Kerimov, DePaul University, Chicago

Kant and the Birth of Intuition-Governed Philosophical Methodology (Wojciech Kozyra, Warsaw University)

Possibility of Self-Knowledge in Kants Philosophy (Margarita Rovbo, Belarusian State University)

Ideas as ‘the Divinity of Our Soul: Kants Theocentric and Platonic Model of Human Cognition (Kimberly Brewer, Indiana University Bloomington)

Reflexive Judgments and AI (Umut Eldem, Istanbul Esenyurt University)

Kants Philosophy of Anthropology and His Scientific Racism (William Marsolek, The Ohio State University)

The Role of History in the System of Transcendental Idealism: Freedom or Nature? (Ivan Bolotov, School of Economics)

Noumena and Freedom: Understanding Kants Journey from Intellectual Intuition to the Fact of Reason (Casey Grippo, University of Luxembourg)

Kants Account on Hypotheses (Rafael Reyna Fortes, The University of Navarra)

An Intuition in Kants Philosophy of Mathematics: A Challenge for Transcendental Idealism (Maksim Evstigneev, Higher School of Economics)

Kant: Opposition in General Logic and Transcendental Logic (Esma Kayar, Istanbul Medeniyet University)

Predictive Processing and Transcendental Realism (Arzu Gokmen, Bogazici University)

Rationality in Kants Philosophy (Alexander Kiselev, IKBFU)

Kant on the Scientific Ethos (Polina Bonadyseva, IKBFU)

Why is it necessary to Appeal to Kants View on Organic Processes, Human Subjectivity, and a Medicine in Contemporary World? (Svetlana Martynova, Herzen State Pedagogical University of Russia)

بنده به عنوان یکی از شرکت کنندگان در این همایش، سخنرانیِ خود را با عنوانِ زیر ارائه دادم: ‘From Subjective to Intersubjective Account of Objectivity: Kant v. Wittgenstein

همچنین، سه اثرِ ترجمه شدۀ زیر از کانت به زبانِ فارسی، که به امضاءِ مترجمانِ محترم نیز رسیده بود، برای گنجاندن در کتابخانۀ آموزشگاهِ کانت، تقدیمِ دکتر نینا دمیتریوا (Prof. Dr. Nina A. Dmitrieva)، مدیر علمیِ این مؤسسه، شد:

1. نقد قوۀ حکم، ایمانوئل کانت، عبدالکریم رشیدیان (مترجم)، تهران: نشر نی، 1377.

2. نقد عقل محض، ایمانوئل کانت، بهروز نظری (مترجم)، تهران: نشر ققنوس، 1398.

3. تمهیدات: مقدمه ای برای هر مابعدالطبیعه آینده که به عنوان یک علم عرضه گردد، ایمانوئل کانت، غلامعلی حدادعادل (مترجم)، تهران: مرکز نشر دانشگاهی، 1395.

. Kant, Immanuel (1788) Critique of Practical Reason, translated and edited by Mary Gregor ; translation revised by Andrews Reath, Cambridge University Press (2015).

. see: https://eng.kantiana.ru/research/academia-kantiana

. see: https://eng.kantiana.ru/about-us/history

. see: https://en.wikipedia.org/wiki/Kaliningrad

. see: https://www.sobor-kaliningrad.ru/en/content/41

. Third Immanuel Kant International Summer School, Kant on Science and Rationality (2019)

. see: https://kant-online.ru/?p=4300