ضرورت توجه به ویرایش در حوزه نشر - وبلاگ واحدی

ویرایش در بوته عمل

درباره ویراستار و ویراستاری بارها صحبت و مطالب فراوانی هم نوشته شده است. این یادداشت نیز حرفی فراتر از آنچه تا به امروز عنوان شده، دربر ندارد؛ جز آنکه به نظر نگارنده شاید به جهت بهره گیری و ارائه نظرات اساتید فن ویرایش(1)، همکاران ناشر من را برای بهره جستن بیشتر از ویرایش- آن هم در حوزه متون کودک و نوجوان- تشویق و ترغیب نماید.

این را از آن جهت مهم می دانم که ویراستاری از ارکان چرخه تولید کتاب در مرحله پدیدآوری است. استاد عبدالحسین آذرنگ در این باره می گوید به هرحال برقرار ساختن پیوند میان ویرایش با نشر ضرورت است. زیرا ویرایش در بستر نشر معنا می دهد. و این ضرورت در حوزه کتاب کودک و نوجوان اهمیت بیشتری می یابد، زیرا سلامت زبان فارسی- به عنوان هویت ملی- به سلامت زبان بچه ها کشور وابسته است و این سلامت برآمده از آن دست متونی است که ویراسته شده باشد.

اکنون این سؤال مطرح می شود که ویرایش مناسب کدام است؟ ویراستار کار بلد کیست؟ انتظار ناشران از ویراستاران و ویراستاران از ناشران چیست؟ رابطه ویراستار و پدیدآور چگونه تنظیم می شود؟ و... استاد احمد سمیعی می گوید: ویراستاری هم فن است و هم هنر. ویراستار باید لااقل در تشخیص هم طراز اثر آفرین باشد. آن هم نویسنده ای که قبولش داریم. اگر بخواهد هم سطح مترجمان و نویسندگان و مؤلفان مقبول باشد، باید خودش هم اگر بالاتر از آن سطح نیست لااقل نزدیک به آن سطح باشد. استاد اشاره می کند: در کشورهای پیشرفته ویراستار، نویسنده پرور است. در واقع در پس صحنه تألیف و پیدایش اثر همیشه ویراستار است که حضور دارد.

به نظر می رسد نقش بایستگی هایی که استاد برای ویراستاران قائل است، در متون کودک به مراتب بیشتر مورد انتظار است و آن به دلیل جایگاه ویژه ادبیات در این گونه متون است. متون کودک آمیخته به ادبیات است و در ساختارسازی ذهنی بچه ها ایفای نقش می کند. ادبیات نوشتاری خاص بچه ها، نقش و اثری مستقیم در ادبیات گفتاری آنان دارد. اگر کتاب هایی که در اختیار بچه ها قرار می گیرد، اثری از بایدهای ویرایشی در آن ها وجود نداشته باشد؛ انتظار گفتاری با اسلوب صحیح در بیان بچه ها انتظار بی فایده ای است. بنابراین بر ویراستاران این گونه متون فرض است، کاربست صحیح زبان و ادبیات را بشناسند و به طور قطع این وظیفه ای خطیر خواهد بود.

واقعیت این است که ناشران ما (به طور عام و نه خاص) از دانش ها و مهارت های لازم نشر امروز کم بهره اند. اقتصاد کم توان نشر ما پویا نیست و فرصت سرمایه گذاری برای تربیت نیروی انسانی متخصص را فراهم نمی آورد. استاد آذرنگ عقیده دارد: اندک شمارند ناشرانی که نشر دنیای امروزرا خوب بشناسند و یا اطلاعاتشان از نشر همپای ناشران نامدار باشد. اگر شمار کتاب هایی را که ناشران ما درباره نشر و ویرایش انتشار داده اند، احصا کنید- که فوق العاده رقم ناچیزی است- شاخص دیگری به دست می آید که در خور تأمل است.

در چنین وضعیتی نقش ویراستار (در معنای خاص) می تواند کاستی ها را جبران کند و کمک رسان حوزه نشر باشد. ویراستار در حوزه کتاب کودک چند وجهی عمل می کند. او متخصص یک موضوع نیست. به نوعی نویسنده هم هست. به تصویر هم سرک می کشد و گاه در نقش تصویرگر حضور پیدا می کند تا رابطه بین تصویر و متن را دریابد. بدین جهت می تواند نویسنده دوم اثر باشد.

استاد آذرنگ می گوید: در هر حال، ویرایش ادبیات بچه ها مهارت های بیشتری می خواهد، نه کمتر. ویراستار این حوزه باید ادبیات بچه ها و خود بچه ها را هم خوب بشناسد. خوش ذوق و خوش قلم، دقیق و امین، مراقب و مسئول و با جوانب این کار به خوبی آشنا باشد.

در شرایط موجود، جامعه نشر کتاب کودک نیازمند چنین ویراستارانی است که متأسفانه تعدادشان اندک است. ناشران کتاب کودک خواهان ویراستارانی هستند که بتوانند درباره سرنوشت کتاب کودک تصمیم بگیرند. بازار و مخاطب را بشناسند و قبل از تولید اثر، آینده آن را رقم بزنند. استاد آذرنگ می گوید: ویراستاری که اصول بنیادی ویرایش را بداند، پیش از شروع به ویرایش، پاسخ این 4 پرسش را می جوید و می یابد. موضوع اثر چیست؟ مخاطب اثر کیست؟ کاربرد اثر چیست؟ رسانه ای که اثر در آن منتشر می شود، کدام است؟

نکته دیگری که طرح آن لازم است، تعامل و ارتباط بین پدیدآور و ویراستار است. در حال حاضر و در اغلب موارد این ارتباط بیشتر از آنکه توسط ویراستار و پدیدآور محقق شود، از سوی ناشر انجام می پذیرد و ویرایش در حالتی اتفاق می افتد که پدیدآور ویراستار اثرش را نمی شناسد و از توانایی های او بی خبر است. ویراستار هم صاحب اثر را نمی شناسد و از دیدگاه های او بی اطلاع. حاصل این بی ارتباطی گاه ادامه کار را ناممکن می سازد و گاه نیز نتیجه، ناخرسندی و اعتراض از هر دو سو. استاد خرمشاهی می گوید: به نظر من یکی از آداب ویراستاری این است که ویراستار و صاحب اثر با هم آشنا شوند و ویراستار از نظر گاه های صاحب اثر باخبر شود... بین آن ها آشنایی برقرار کردن باعث می شود که ویراستار از صاحب اثر کمک زیادی بگیرد برای بهترسازی اثرش. برعکس صاحب اثر هم از ویراستار می تواند کلی الهام بگیرد و خط بگیرد و اثرش را بهتر کند.

و به راستی اگر چنین شود، چه تأثیرات مثبتی رقم زده خواهد شد. آنچه مسلم است به شرط باور جدی و عملی شدن ابعاد مطرح شده ویرایش و ویراستاری در پیوند افراد مرتبط با موضوع، می توان به پیشرفت صنعت نشر ایران تا حدی امیدوار شد؛ به امید ویرایش در بوتۀ عمل.

---

1- در نوشتن این یادداشت از دواثر ارزشمند ویرایش-گفت و گو با ویراستاران به کوشش محمدهاشم اکبریانی و استادان و نا استادانم تألیف عبدالحسین آذرنگ بهره برده ام.